گرامیداشت پروفسور آرتور کریستین سن

ایرانشناس شهیر دانمارکی در سال 1919 (صدسال قبل) اولین کرسی زبان فارسی را در دانشگاه کپنهاک تاسیس نمود.

       به منظور تجلیل از  مقام علمی و خدمات ارزنده پروفسور آرتور امانوئل کریستین سن، ایرانشناس شهیر دانمارک، آقای مرتضی مرادیان  سفیر جمهوری اسلامی ایران و تنی چند از اعضای  نمایندگی سیاسی کشورمان در کپنهاک در تاریخ 98/9/15 (6 دسامبر 2019) با حضور  در محل آرامگاه وی با اهدای گل نسبت به ایشان ادای احترام نمودند.

مقبره وی  واقع در آدرس Mariebjergvej , S U Section No 24 ,  در منطقه Lyngby کپنهاک می‌باشد.

شرح حال زندگی و خدمات علمی‌پروفسور آرتور کریستین سن جهت اطلاع هموطنان به شرح ذیل می‌باشد: 

       آقای آرتور امانوئل کریستین سن از جمله ایرانشناسانی است که در ایران بسیار شناخته شده است. کتاب معروف او به نام «ایران در زمان ساسانیان» هنوز هم یکی از مراجع مهم تاریخ در ایران است. آرتور امانوئل کریستنسن در ۹ ژانویه ۱۸۷۵ در کپنهاک به دنیا آمد. پدر وی مدیر یک پستخانه و او تنها فرزند خانواده بود. به گفته خود وی خواندن کتاب هزار و یکشب در کودکی چنان تأثیری بر او گذاشت که میل به مطالعات شرقی   را در وی برانگیخت. در ۱۳سالگی، در انشایی نوشت می‌خواهد زبان‌شناس شود تا بتواند درباره فرهنگ مردم شرقی مطالعه کند.

مطالعات تاریخی

         پدر او تمایل داشت آرتور در زمینه حقوق تحصیل کند، اما خود او به تحصیل زبان لاتین، فرانسه و تاریخ پرداخت. در آن هنگام، دانشگاه کپنهاک رشته خاصی برای مطالعات ایرانی نداشت، اما گاهی اوقات زبان اوستایی تعلیم داده می‌شد. در دوران دانشجویی کریستن‌سن به یادگیری و تحصیل زبان‌های فارسی، ترکی، سانسکریت و عربی پرداخت. همچنین چون برای زبان پهلوی معلمی نیافت، مستقلا یادگیری زبان پهلوی را آغاز کرد. بعدها به سوی زبان‎های باستانی ایران، اوستا و پهلوی، روی آورد و حتی به وادی زبان‎های شرقی همچون سُغدی و سکایی نیز گام نهاد. یادگیری این زبان‏‌ها او را به فرهنگ و اسطوره و تاریخ و ادبیات و فولکلور سوق داد.

        ایرانشناسان اروپایی آن زمان، با اینکه بر زبان  ‎های اوستایی، فارسی باستان و پهلوی مسلط بودند، بین آنها به ندرت ایرانشناسی پیدا می‏‌شود که بر زبان زنده فارسی معاصر مسلط بوده باشد، ولی آرتور کریستن سن می‎توانست متن فارسی معاصر را بخواند، بفهمد و ترجمه کند. این نکته، نشان می‎دهد آرتور کریستن سن ایرانشناسی معمولی نبود، شکی نیست کریستن سن متخصص ایران باستان و زبان‎های قدیم بود، منتها در زمینه ایران معاصر، از زبان و ادبیات گرفته تا تاریخ آن زمان، تخصص داشت که به این جهت می‎توان گفت او هم ایرانشناسی کلاسیک و هم ایرانشناسی مدرن بود. صفت‎های «کلاسیک» و «مدرن» شاید بیانگر خوبی برای بیان مقام پروفسور آرتور کریستن سن در ردیف ایرانشناسان آن زمان نباشد. شاید بهتر باشد بگوییم آرتور کریستن سن ایرانشناسی متخصص در زبان‎های ایرانی بود، اما علاقه خاصی هم به تاریخ، اجتماع و فرهنگ ایران، از ایران باستان تا ایران معاصر داشت و به این دلیل می‎توان او را یکی از پیشروان ایرانشناسی امروز دانست. کریستن‌سن هنوز دانشگاهش را به پایان نرسانده بود که نخستین رساله‌اش را به نام «رستم پهلوان ملی ایران» در ۲۳ سالگی و در سال ۱۸۹۸ منتشر کرد. در سال بعد مقاله دیگری به نام «افسانه‌ها و روایات در ادبیات فارسی» منتشر کرد. او با نوشتن این دو مقاله و مقالات دیگر آگاهی و تسلط خودش را به زبان فارسی نشان داد. او اغلب آثار خود را به زبان فرانسه نوشته است.

        توجه کریستن‌سن به تدریج به مطالعه درباره ایران قرون وسطی و تاریخ زمان ساسانیان جلب شد. از آنجا که از دوران ساسانیان مدارک و مآخذ چندانی باقی نمانده بود، کریستنسن اساس مطالعات خود را بر اقوال مورخین ایرانی و عرب و متون پهلوی قرار داد. در سال ۱۹۰۷ رساله‌ای تحت عنوان رمان «بهرام چوبینه» منتشر کرد که با استقبال فراوان روبرو شد. او مطالعات خود را روی رباعیات خیام تا سالیان بعد نیز ادامه داده و موفق شد ۱۲۱ رباعی را انتخاب کند که احتمال اصالت و انتساب آنها به خیام بیشتر از بقیه رباعیات بود و در سال ۱۹۲۷ کتاب دیگری به نام نقد بر رباعیات خیام را منتشر کرد. پس از آن مطالعاتش را در کتابخانه‎های پاریس و لندن ادامه داد. در سفر به اسپانیاو مشاهده تلاقی تمدن‎های شرق و غرب او را به شدت تحت تأثیر قرار داد. در ۱۹۰۲ در سفر به برلین با دانشمند و ایرانشناس بزرگ، آندره آس، آشنا شد. او در سال 1919 (صدسال قبل) اولین کرسی زبان فارسی را در دانشگاه کپنهاک را تاسیس نمود و تا سال 1945 مدرس زبان فارسی در این دانشگاه بود.

         وی در سال ۱۹۳۶ کتابی درباره تاریخ ساسانیان به نام «ایران در زمان ساسانیان» منتشر کرد که هنوز هم بهترین و ارزشمندترین اثر درباره تاریخ ساسانیان و مورد استفاده همگان است. بعد از انتشار کتاب کلیه نسخ آن بلافاصله به فروش رفت. کریستنسن یادداشت‌های تازه‌ای بر این کتاب افزود و در سال ۱۹۴۴ دوباره نشر داد. این کتاب اولین بار در سال ۱۹۰۹ به چاپ رسید. سپس اصلاحات فراوانی روی آن انجام شد و در سال ۱۹۳۶ نسخه غنی‌تر و بهتری از آن به طبع رسید. سرانجام نسخه نهایی آن در چاپ دوم در سال ۱۹۴۴ روانه بازار شد.

تا به امروز هیچ اثر دیگری از نقطه نظر نقد عمیق کتاب کریستن سن را نداشته است و تنها یک اثر از نظر گستردگی و جزئی‌نگری از این کتاب پیشی گرفته است؛ اثر دو جلدی تاریخ ایران چاپ کمبریچ. به قلم بسیاری از بهترین متخصصین نیمه دوم قرن بیستم است که به عصر سلوکیان، پارتها و ساسانیان می‎پردازد.

سفر به ایران:

       کریستنسن سه بار به ایران سفر کرد. بار نخست در سال ۱۹۱۴ که در بازگشت شرح سفر خود را در کتابی به نام ماورای دریای خزر منتشر کرد. وی در این سفر درباره فرهنگ، دین و زبان ایران به پژوهش و نگارش پرداخت. دستاورد این سفر و دیگر سفرهای وی به ایران، کتاب‌ها و آثار فراوانی درباره لهجه‌ها و فرهنگ مردم ایران است. بار دوم و سوم سفر در سال‌های ۱۹۲۹ و ۱۹۳۴ انجام گرفت. شرح این دو سفر را در دو کتاب ایران قدیم و ایران جدید و سیمای فرهنگ و هنر ایران به رشته تحریر کشید. در سفر دوم به ایران او با روشنفکران ایرانی و ایدئولوژی آنها آشنا شد که در واقع ایدئولوژی ملی‌گرایی رمانتیک دوران رضاشاه بود. بعد از بازگشت به دانمارک با روشنفکران ایرانی هم مکاتبه داشت، مثلاً با مجتبی مینوی، حسن پیرنیا و صادق هدایت. این باعث شد موضوعات دیگر در زمینه ایرانشناسی کانون مطالعاتی آرتور کریستن سن بشود. 

تالیفات:

       بیش از سیصد کتاب، رساله و مقاله از پروفسور کریستین سن بر جای مانده است. به این تعداد باید مقالات بیشماری را که در جراید و مجلات علمی‌به رشته تحریر درآورده‌ است، اضافه کرد. عناوین تعدادی از 60  اثر او درباره ایران عبارت‌ اند از :    

۱- تاریخ سلطنت قباد و ظهور مزدک؛

۲- داستان بوذرجمهر حکیم؛

۳- وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان؛ 

 ۴- ایران در زمان ساسانیان؛

۵- مزدا پرستی در ایران قدیم

۶- کیانیان

۷- کارنامه شاهان در روایات ایران باستان

 8- آفرینش زیانکار در اساطیر ایرانی

۹- گویش گیلکی در رشت

۱۰ ـ بررسی انتقادی رباعیات خیام

۱۱ ـ نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار

۱۲ ـ فراسوی دریای خزر، سفرنامه کریستن سن به ایران و آسیای مرکزی

۱۳ ـ بهرام چوبین

۱۴ ـ افسانه‌های ایرانیان

۱۵ ـ کاوه آهنگر و درفش کاویانی

۱۶- گویش سمنان

       کریستن سن همچنین مقالات بسیار در همین زمینه‌ها منتشر کرده است که دسته‌ای از آنها در زمینه‌های مختلف ادب و تاریخ و قصص هم به فارسی ترجمه شده است. بعضی از مترجمان این آثار که خود از دانشمندان و محققان و مترجمان طراز اول ایران هستند، عبارت‌اند از: مجتبی مینوی، نصرالله فلسفی، احمد تفضلی، ژاله آموزگار، عبدالحسین میکده، محمد جعفر محجوب، کیکاووس جهانداری، قمر آریان، خان بابا بیانی، زهرا خانلری و چند تن دیگر.

       جالب آنکه کریستِن سِن بعضی مقالات خود را به فارسی نوشته و چاپ کرده است. از آن میان باید به مقاله عالمانه او زیر عنوان «شعر پهلوی و شعر فارسی قدیم» اشاره کرد که در ۱۲۸۹ شمسی/۱۹۲۰میلادی در مجله کاوه برلین به چاپ رسیده است. هیئت تحریریه کاوه در آغاز مقاله این عبارت را آورده‌اند:

       مقاله ذیل از قلم فاضل محترم و استاد معظَّم جناب آقای استاد کریستِن سِن، علامه مستشرق دانمارکی است که در موضوع بسیار مهم شعر قدیم فارسی برای روزنامه کاوه لطف فرموده و مرقوم داشته‌اند. چون مقاله را استاد محترم، خود به فارسی مرقوم داشته‌اند، ما نیز آن را عینا بدون مداخله در عبارات (مگر در بعضی جزئیات) و با حفظ انشای اصلی خودشان تیمّنا درج می‌کنیم. اداره کاوه از حضرت معظَّم تشکر خالصانه دارد که اوراق این جریده را به کمک قلمی خود مفتخر فرموده‌اند.

درگذشت:

       تا چند ماه پیش از مرگ آرتور که در ۳۱ مارس ۱۹۴۵ اتفاق افتاد، وی همچنان به کارهای علمی خود ادامه می‌‏داد و برنامه‏‌های فراوانی برای آینده داشت، اما بیماری ناگهانی قوای او را به تحلیل برد و مرگ دفتر زندگی وی را بست، در حالی که هنوز پر از زندگی بود و کارهای فراوانی در برنامه‏‎اش داشت. بنا به وصیتش کتابخانه بسیار ارزشمند او به دانشگاه  کپنهاک واگذار شد و چون فرزندی نداشت، پس از مرگ همسرش، همه اموالش در اختیار دانشگاه کپنهاک قرار گرفت تا مصروف کارهای فرهنگی و ایرانشناسی شود.

        دکتر ژاله آموزگار استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی  دانشگاه تهران  از این ایرانشناس برجسته دانمارکی چنین یاد می‌کنند:

در کارنامه زرین خاورشناسی و ایرانشناسی قرن‎های نوزدهم و بیستم میلادی، نام آرتور کریستن سنِ دانمارکی جای بس والایی دارد. این ایرانشناس و ایران‌دوست نامی‌که برای اهل علم و ادبِ فرهنگ ایرانی چهره‎ای بی‌نظیر یا لااقل کم نظیر است،   در زمینه‎های گوناگون تاریخ باستان، اسطوره‎شناسی، مطالعات دینی، ادبیات گویش‎ها و داستان‎های عامیانه مطالعات درخشانی انجام داده است.                         یادش گرامی و روحش شاد باد